140816 - ZOZ - Ede Staal en Ede's taal

Wie mee wil doen met ZOZ: Zwijmelen op Zaterdag, kan terecht bij Marja.

Bij het doornemen van de ZOZ-statistieken t/m 91 vond ik tot mijn verbazing NIETS over Ede Staal, de in 1986 op bijna 45-jarige leeftijd overleden Groninger streektaalzanger.
Ik heb Ede Staal ook pas na zijn overlijden ontdekt. Dat was ongeveer tegelijkertijd met mijn ontdekking hoe het Gronings in mijn onderbewustzijn verstopt zat, maar in alle hevigheid kwam bovendrijven.

Ik ben opgevoed in het huis van mijn grootouders van moeders kant. Hij was gepensioneerd hoofd ener School met den Bijbel, en dat betekende in die tijd dat hij me "netjes Nederlands" wou horen spreken. Opa was van Friese afkomst, oma was was afkomstig uit Noordoost Groningen en ook onderwijzeres geweest.

In de vakanties was ik altijd bij de ouders van mijn vader, onder de rook van Groningen, in Hoogkerk. Die opa zat in de bouw en sprak zijn Nederlands met duidelijke invloeden van zowel het Fries als het Gronings, en oma had meer Gronings in haar achtergrond en taal. In die omgeving hoorde ik elke vakantie veel eerlijk Gronings.

Toen mijn moeder hertrouwde, kwam ik terecht in een gezin waar Drents de voertaal was. Ik heb me dat vrij gemakkelijk eigen gemaakt, in dat grote gezin en dat dorp.
Vervolgens ging ik werken bij de Rijksuniversiteit in Groningen. Uiteraard waren daar Groningers onder mijn collega's.
Ik realiseerde me eigenlijk nog steeds niet, dat mijn vader ook in het Gronings gecommuniceerd zal hebben met zijn leeftijdgenoten en collega's.

De eye-opener kwam door een artikel in onze ochtendkrant, toen ik nog halfslaperig de woonkamer binnenkwam. Er stond de Groningse tekst van het lied "Boetenkaant" van Wia Buze (zij komt wèl in de ZOZ-statistiek voor), over háár te jong overleden vader. Mijn vader overleed toen ik 1 jaar was, Wia was 4 of 5 jaar toen haar vader overleed.
Er drupte iets op die krant toen ik die tekst las en ik realiseerde me hoe ik die Groningse tekst voelde teruggrijpen op mijn eigen verhaal.

Daarna ontdekte ik de muziek van Ede Staal, het boegbeeld van de Groninger streektaalmuziek. Zijn bekendste lied was "Mien Toentje", de herkenningsmelodie van een programma van Radio Noord. Om hem alleen daarmee te vereenzelvigen zou hem ernstig tekort doen.
Het volgende is: "Het het nog nooit zo donker west, of het werd altied wel weer licht", dat vaak troost biedt bij begrafenissen en crematies in het Nedersaksisch taalgebied.

Het repertoire van Ede Staal reikt van humoristische liedjes via prachtige alledaagse observaties tot diepzinnige, maar ongekunstelde levensfilosofiën.
Zijn teksten werden volmaakt aangevuld door zijn prachtige stem en voordracht.
Bij leven heeft hij jammer genoeg slechts kunnen meewerken aan twee officiële albums; beide albumtitels zijn ook titels van liedjes. "Mien Toentje", en de voltooiing van "As vaaier Woorden" heeft hij niet meer kunnen meemaken.
Op de CD "Mien Toentje" staat een van mijn favoriete nummers; als je meeluistert is ondertiteling niet nodig denk ik, deze tekst ligt vrij dicht bij het Nederlands, geen echt bijzondere woorden:

Credo - Mien bestoan



Ik vroag de wind mor dij verstaait mie nait,
Ik vroag de zee dij zingt heur aigen laid,
Geef mie de nacht din heb ik onderdak,
Doarom, doarom zing ik.

Ik zai de vogels tegen d oavendlucht,
Ik denk mien leven in n vogelvlucht,
Geef mie de nacht din heb ik onderdak,
Doarom, doarom zing ik.

Ik wait, der is n tied van komen,
En ook n tied van goan,
En alles wat doar tussen ligt,
Ja, dat is mien bestoan.

Veur d ain duurt t leven veul te kört,
Veur d aander veul te laang,
d Ain is blied dat t zover is,
En d aander dij is baang.

Ik mis dij nait mer bie mie binnen,
t Wordt kolder om mie tou,
En in mien menselekhaid vroag ik mie of,
Woarom zo jong, zo gaauw?

Sums vuil ik mie gelukkig,
Din hang k aan mien bestoan,
Din zing ik mit de vogels met,
Din proat ik tegen de moan.

Din binnen we mit zien baaiden,
k Zet alle klokken stil,
En ik verneuk miezulf din weer
Want k wait dat dat nait wil.

t Geluk liekt sums zo hail dicht bie,
Din main ik dat t ter is,
En in mien aigenwiezeghaid,
Din griep ik altied mis, mis, mis...


Algemenere bekendheid kreeg Ede Staal door het gebruik van zijn lied "Mien Hogelaand" in de film De Poolse bruid


Behalve zijn muziek staat bij ons in de kast de set: "Zuzooien op ZundagMörn": streektaal-verhalen die hij meeslepend vertelde in het programma Sloaperstil op Radio Noord. Ik vond daarvan een aflevering: Ede Staal - d'Ol Boerderij, "Ede Stoal op Radio Noord mit wat gedichtjes en ander proaterij".

Ede's taalgevoel was heel breed. Hij begon met Engelse teksten (hij was leraar Engels), werd bekend door zijn Grunninger teksten, maar speelde met meerdere talen, zoals met name blijkt uit zijn postuum uitgebrachte dubbel-CD, "Hear my Song / As t Boeten Störmt".
Die collectie is, ter herdenking van zijn tiende sterfdag, samengesteld uit opnamen die Ede thuis had gemaakt en technisch kwalitatief aanvaardbaar waren.
De ene CD is Engelstalig. De andere bevat teksten in het Gronings, Duits, Ost-Fries (teksten van Wilhelmine Siefkes), Deens, Frans en Nederlands, en drie gedichten van Gerrit Achterberg door Ede op muziek gezet.

Ik vond een video met voorbeelden van zijn meertalige opnamen op de dubbel-CD, waarbij ik vooral opmerkzaam wil maken op het eerste lied, Koekoek. Dat is een van mijn favorieten, die ik helaas niet "los" kon vinden.
Ede Staal in 5 talen / dialecten (er staat 6, maar ik tel 5):

Nr.	Titel	Taal	Tot:
1.	Koekoek	Gronings	2:26
2.	Achter het einde	Gerrit Achterberg NL	3:28
3.	Der Bahnsteig	Duits	6:29
4.	Svendborg Blues	Deens	7:52
5.	La Mer	Frans	10:07

En wie na het beluisteren van de muziek van Ede Staal nog steeds het Grunnings een lompe, knauwerige taal vindt, die ongeschikt is voor poëzie, die veroordeel ik bij dezen tot een etmaal lang onafgebroken luisteren (koptelefoon, geblinddoekt, om niet te worden afgeleid) naar Amerikaanse soap-series...!

Dat Ede in zijn relatief korte carrière veel indruk heeft gemaakt, moge blijken uit de diverse uitvoeringen en vertalingen van zijn werk, ook lang na zijn overlijden.
Zo werd Ede Staal - t Het nog nooit zo donker west in taal en landschap vertaald naar Limburg: Paul van Loo & Ivo Rosbeek - `t Is nog noëts zoë donker geweës.
We vinden zelfs Ede Staal in het Japans! Helaas vond ik geen clip van het origineel: "Termunterziel".

In 2011 werd een Ode gebracht aan Ede Staal, 25 jaar na zijn overlijden, door een keur aan Noordelijke artiesten, met een aangepaste versie van "As vaaier woorden", een melancholiek lied waarin hij vlekkeloos zijn Gronings en zijn Engels mengt en de textuele details subtiel aanpast aan de taal: Diverse Groninger artiesten - As vaaier woorden (met o.a. Wia Buze en Imca Marina) en een soort "making of" bij RTV-Noord: Groningse artiesten brengen ode aan Ede Staal.

Op internet staat een documentaire van anderhalf uur, ter herdenking van de 25ste sterfdag van Ede Staal: Ede Staal, Credo - Zien bestoan [22-7-2011].

Meer informatie over Ede Staal is te vinden op de sites van RTV-Noord en Wikipedia, en op www.edestaal.nl.

Ooit is, op dubieuze gronden vind ik, muziek van Ede Staal geschrapt uit hitlijsten, gekozen door het publiek, zoals de Album Top 100, en de Top 2000 van de NOS: het zou mijns inziens immaterieel erfgoed moeten zijn!

In onze toenmalige dichtersgroep hadden we een keer als thema: "muziek die je boeit". Mijn invalshoek werd Ede Staal, maar ik kwam maar niet op gang. Totdat ik besefte, dat ik het niet in het Nederlands moest proberen. Ik schrijf heel weinig in streektaal, en dit was voor het eerst in het Gronings. Dat Groningse gedicht is gepubliceerd in het Drents literair tiedschrift Roet.
De redacteur heeft mij later verteld, dat hij al druk met het rode potlood bezig was om er correct Drents van te maken, totdat iemand hem er op attent maakte, dat het over de Groninger zanger Ede Staal ging...
Voor wie het lezen wil, dat gedicht is ook te vinden op onze website; de titel is Stem, en daar is ook een Nederlandse vertaling te vinden.